ناگفته های ساز های سنتی تربت جام

خشک سیمی خشک چوبی خشک پوست
از کجا می آید این آوای دوست ؟!

دوتار سازی مضرابی است که موسیقی و نوای سنتی و اصیل ایرانی را به گوش ها می رساند . این ساز محلی تربت جام داری دو سیم (تار) می باشد و جالب است که بدانیم این ساز را معمولا با مضراب ها همراه نمی کنند بلکه با ناخن بر آن زخمه می زنند .
پایه و اساس در موسیقی خراسان ، ساز دوتار می باشد . تمامی مقام های موسیقی در سراسر خراسان متکی به نواختن این ساز است .

در شهرستان تربت جام نیز تمامی مقام های موسیقی محلی بر گرفته شده از نواختن این ساز می باشد . طبق اسناد موجود ، قدمت ساز دوتار به 3 هزار سال می رسد اما طبق سخن بزرگان موسیقی قدمت این ساز به 7 هزار سال خواهد رسید و این گفته به این معناست که در عمر دوتار با عمر آدمی بر روی کره زمین برابری می کند .
دوتار سازان سر شناس در شرق خراسان عقیده ای قدیمی در سر دارند با این موضوع ؛ صدا و نوای آرامش بخش دوتار حاصل بهره گیری از چوب درختان توت می باشد و این مطلب ما را ناله های حضرت زکریا پیوند می دهد ، پیغمبری که از دست دشمنان در درخت توتی پنهان می شود و به دست آنان و با ارّه به دو نیم تقسیم می شود بدون آنکه ناله ای از او به بیرون درآید .

تمامی اجزای دوتار در قدیم از درخت توت بوده است . کاسه و صفحه و دسته و خرک همگی از چوب درخت توت می باشد و سیم آن نیز از رشته ی ابریشم است که ماحصل درخت توت می باشد و به همین علت است که در گذشته به دوتار ، توت تار می گفتند .
حدود شش سال پیش فنون تهیه کردن این ساز در فهرست میراث لمس نشدنی کشور ثبت شد و تبدیل به یک ساز ملی گشت .

سنت و فرهنگ و موسیقی در شهرستان تربت جام با منطقه هرات افغانستان شباهت های بسیاری دارد و علت این شباهت ها ، حیات طایفه های تیموری در شهرستان تربت جام ایران زمین و هرات افغانستان می باشد .
زبان مردم این دو منطقه فارسی دری می باشد ولی باید بدانیم که گویش مردم تربت جام تفاوت هایی با زبان فارسی دری دارد .
مقام های سازی که توسط ساز خوش صدای دوتار حاصل می شوند شامل مقام های : جل ، شاه صنم ، مشق پلتان ، اُشترخجو ، سه چلکه (نوعی رقص) و … می باشد .

ناگفته های ساز های سنتی تربت جام

این مقام ها به دو گروه تقسیم می شوند که دسته اول تقارن متری ندارند مثل جل و شاه صنم ؛ و دسته دوم شامل مقام هایی می شود که دارای تقارن متری است مثل مشق پلتان و اُشترخجو و سه چلکه (نوعی رقص)
نوای موسیقی در تربت جام از دل سنت و رسوم مردم آن نشات می گیرد .

شاهد خوانی ، منظومه خوانی ، صلوات خوانی ، اضحی خوانی ، نوای سفر ، لالایی مادر ها ، موسیقی جهت آموزش ، مناجات خداوند ، نعمت و ستایش ، فضیلت خوانی از ریشه های نوای موسیقی در شهرستان تربت جام می باشد .
دو بیتی خوانی های عاشقانه _ هجران _ حکمی _ عارفانه _ در تربت جام مخاطبان بسیاری دارد .
دوتار های زمان گذشته در شرق خراسان از از دوتار های امروزی اندازه ای کوچک تر داشت و سبب ایجاد نرمشی قابل مشاهده در صدا و نوای این ساز می شد . غلامعلی پور عطایی که از نوازندگان برجسته این ساز می باشد اظهار داشت که نخستین دوتار با اندازه بزرگ حدود 30 سال قبل بدست امیرقلی در محمود آباد سفلی ساخته شد .

ناگفته های ساز های سنتی تربت جام

خوشبختانه امروزه با هدف زنده نگاه داشتن نوای موسیقی سنتی و اصیل اداره میراث فرهنگی شهرستان تربت جام ، کارگاه هایی جهت ساختذدوتار محلی در این منطقه ایجاد کرده است .
از نوازندگان برجسته دوتار خراسانی در این شهرستان می توان حسین دامن پاک اشاره کرد . دستان او حدودا 50 سال سم های دوتار را نوازش می کرد و به پنجه نوازی شهرت داشت امروزه ، ساخت ساز را به فعلیت می رساند .

حسین دامن پاک می گوید : حدود 37 و 38 سال است که دوتار می زنم از دوران کودکی با این ساز بزرگ شده ام و هم زمان مقدمات ساخت ساز خوش آوای دوتار را نیز زیر نظر استاد حسین علی غمخوار احمدی آموختم .
این نوازنده و سازنده برجسته ساز دوتار ، بیان کرد که نوع کیفیت ساز ها بسته به استاد سازنده آن با یک دیگر تفاوت هایی دارند و باید دانست که نوع چوب در قیمت ساز مسئله ی مهمی نمی باشد بلکه مسئله مهم سازنده این ساز است که می تواند با دستان خود روی یک چوب معجزه ای شگفت انگیز پدید آورد .

از دیگر سازندکان بزرگ ساز دوتار خراسانی اسفندیار تخمکار علیائی است که متولد سال 1342 در روستای صید آباد از توابع شهرستان تربت جام می باشد . اون بعد از تاثیر پذیری از نوای آسمانی ساز دوتار تصمیم به یادگیری نواختن دوتار نزد پدر خویش گرفت سپس سایه سار تشویق های پدرش به ساخت دوتار روی می آورد و تا به امروز به ساختن و نواختن دوتار خراسانی می پردازد .

تحقیقات نشان می دهد هنگامی که فردی در حال پرداختن به کار و فعالیتی است و بر روی آن تمرکز دارد ، عملکرد ادراکی و شناختی او را به مرتبه ای بالا تر می برد .

امروزه بسیاری از بیماری های جسمانی ناشی از اضافه وزن بسیار است و یکی از راه های رفع این مسئله علاوه بر ورزش و رژیم غذایی ، گوش دادن به نوای موسیقی و کاستن از نور محیط می باشد . هم چنین هنگام غذا خوردن اگر به یک موسیقی لایت و ملایم گوش دهیم به حالت سیری خود آگاه تر خواهیم شد .

فردی را در نظر بگیرید که به دنبال یادگیری یک زبان نو و تازه است اگر این فرد کلمه های این زبان غیر مادری را با آواز و ریتم

همراه کند سریع تر به خواسته خود خواهد رسید .

نویسنده: نرگس غیبی لاین

مقاله های خانوم نرگس غیبی لاین را در این لینک دنبال کنید.

ما را دنبال کنید